Türkiye ve Avrupa’da şoför temininde yaşanan sıkıntıları araştıran T.C. Ulaştırma Hizmetleri Düzenleme Genel Müdür Yardımcısı Dr. Murat KORÇAK; bu konuda yaşanan sorunları, karşılaştırmalar ve çözüm önerileriyle masaya yatırdı.
Son yıllarda karayolu taşımacılık sektörü, şoför temininde ciddi bir krizle karşı karşıya. Sorun profesyonel şoförlük mesleğinin artık cazip olmaması ve emekliye ayrılanların yerine yenilerinin gelmemesi. Bu kriz hem Avrupa’da hem de Türkiye’de lojistik operasyonlarını zorlaştırıyor ve ekonomik maliyetler yaratıyor.
Şoför yetersizliği, aynı zamanda ekonomik büyümeyi de olumsuz etkiliyor. Bu makalede, Avrupa ve Türkiye özelinde şoför temin sıkıntısının boyutları, nedenleri, çalışma koşulları ele alınacak, ayrıca bu sorunun çözümü için öneriler sunulacaktır.
Şoför temin sıkıntısının boyutları
Avrupa ve Türkiye Karşılaştırması Avrupa, şoför temin sıkıntısını en yoğun hisseden bölgelerden biridir. IRU’nun (Uluslararası Karayolu Taşımacılığı Birliği) raporuna göre, Avrupa’da 55 yaş üzeri şoförlerin oranı %36’yı bulurken, 25 yaş altı şoförlerin oranı sadece %4’tür. Bu durum, genç nesillerin taşımacılık sektörüne olan ilgisinin azaldığını ortaya koymaktadır.
Türkiye’de de benzer bir tablo söz konusudur. 55 yaş üzeri şoförlerin oranı %34’ü bulurken, 25 yaş altı şoförlerin oranı sadece %11’dir. Türkiye’nin genç nüfusa sahip olmasına rağmen, sektöre yeni şoför kazandırmakta zorlandığı görülmektedir. Bu durum, hem çalışma koşullarının zorluğu hem de mesleğin mali getirisi ile ilişkilidir.
IRU tarafından yapılan ankete göre 2023 yılında Avrupa daki şirketlerin %71’i 2024 yılında ise %70’i şoför temini konusunda ciddi problemler yaşadıklarını belirtmişlerdir. Türkiye’de ise şoför temini konusunda ciddi problemler yaşadıklarını belirten şirketlerimiz 2023 yılında %57 iken bu değer 2024 yılında %61’e yükselmiştir.
2028 yılına dikkat!
Türkiye’deki şirketler şoför pozisyonlarının 2020 yılında %7’sinin, 2023 yılında ise %16 sının boş kaldığını belirtmişlerdir. Yapılan tahminlere göre Türkiye’de 2028 yılında şoför pozisyonlarının %28’inin boş kalacağı değerlendirilmektedir (1). 1 Türkiye Özelinde Şoför Temin Sıkıntısının Nedenleri Mesleğin Çalışma Şartlarının Zorluğu Türkiye’de şoförler, zor çalışma koşulları, uzun çalışma saatleri ve düşük ücretler nedeniyle mesleklerinden memnun olmadıklarını ifade etmektedirler.
Şoförlük mesleği gençler için cazip bir seçenek değil!
Meslek, gençler için cazip bir kariyer seçeneği olmaktan uzaktır. Kargo dağıtımı veya kurye gibi sektörlerde daha yüksek gelir ve rahat çalışma koşulları olması nedeniyle yolcu ve yük taşımacılık sektörlerinde şoför temin sıkıntısı her geçen gün artmaktadır. Çalışma şartlarını zorlaştıran en önemli unsurlar Takograf kuralları gereği zorunlu dinlenme sürelerinin geçirilebileceği yol kenarı dinlenme tesislerinin olmaması, sınır geçişlerindeki yüksek bekleme süreleri ve evden uzak geçirilen sürelerin uzunluğu olarak özetlenebilir.
Avrupa’da bir tır şoförünün aylık ortalama maaşı 2.500-3.500 Euro arasında
Maaşların Yetersizliği Avrupa’da şoför maaşları son yıllarda artış göstermiş olsa da yaşam maliyetine göre yetersiz kalmaktadır. Türkiye’de ise şoför maaşları, Avrupa standartlarına kıyasla oldukça düşüktür ve alım gücü göz önüne alındığında daha da olumsuz bir tablo ortaya çıkmaktadır. Avrupa’da bir tır şoförünün aylık ortalama maaşı ülkeden ülkeye değişmekle birlikte 2.500-3.500 euro arasında değişmektedir.
Türkiye’de şoför maaşları 30.000-45.000 TL aralığında
Ancak bu maaş, Avrupa’daki yaşam maliyetleri göz önüne alındığında şoförlerin sıkıntı yaşamasına neden olmaktadır. Türkiye’de ise şoför maaşları 30.000-45.000 TL aralığındadır. Ancak, döviz kuru farkı ve ekonomik dalgalanmalar nedeniyle Türkiye’deki maaşlar, Avrupa’daki meslektaşlarına göre daha düşük alım gücü sunmaktadır.
Mesleğe Girişin Geç ve Yüksek Maliyetli Olması Türkiye’de kamyon şoförü olabilmek için ilkokul diploması olup 22 yaşından gün alarak C sınıfı ehliyete ve SRC 3-4 belgesine sahip olmak gerekir. Otobüs şoförü olmak için ise ilkokul diploması olup 24 yaşından gün almak, E sınıfı ehliyet ve SRC 1-2 belgesine sahip olmak gereklidir. Mesleğe giriş şartları gençlerin şoförlük mesleğini seçmeleri önünde bir engel oluşturmaktadır.
İlk engel yaş şartıdır
İlk engel yaş şartıdır. Gençlerin öğrenimlerini tamamlayarak hayata atıldıkları 18-20 yaş aralığındaki gençlerin şoför olabilmeleri için 2-4 yıl beklemeleri gerekmektedir. Bu bekleme süresi içinde farklı mesleklerde kariyerlerine başlamış olan gençlerin şoförlük mesleğine atılmaları çok zordur. Mesleğe girebilmek için alınması gereken ehliyet ve SRC belgelerinin ve kurs maliyetleri toplamda 25-30 bin TL’ye kadar çıkabilmektedir.
Türkiye yük taşımacılığının yüzde 80’ini bireysel kamyoncular yapıyor!
Bu ücret te mesleğe giriş önündeki önemli bir bariyerdir. Türkiye Özelinde Yaşanan Zorluklar Türkiye’de şoför temin sıkıntısına çözüm önerisi getirebilmek için sektörün yapısal olarak incelenmesi gerekir. Türkiye’de yük taşımacılığı %70-80 oranında bireysel kamyoncular tarafından yerine getirilmektedir.
Bu durumda şoför aynı zamanda iş sahibi durumundadır. Genel olarak iş babadan oğula ya da yakın akrabaya geçerek devam ettirilmekte, çalışan şoförler aileden temin edilmektedir. Bu iş modelinde şoför temini problemi değil genel olarak işin para kazanması problemi üzerinden bir değerlendirme yapmak gerekmektedir.
Yakıt, lastik, bakım gibi yüksek işletme maliyetleri, navlunların rekabet koşullarında düşük olması, dijitalleşme ya da kooperatifleşme oranının düşük olması, dönüş yükünün genelde bulunamaması gibi olumsuzluklar nedeniyle finansal zorluklar çeken hem şoför hem iş sahipleri çocuklarını bu mesleğe yönlendirememektedir. Yolcu otobüslerinde ise benzer bir sıkıntı bulunmaktadır.
Yüksek rekabet, maliyet ve düşük doluluk oranları ile taşımacılık yapan otobüs firmaları düşük karlılık oranları nedeniyle şoförlere yüksek ücretler ödeyememektedir. Düşük gelir zorlu çalışma koşulları hem şoför temininde sıkıntılar oluşturmakta hem de daha önemli olarak şoför kalitesinde düşüşlere neden olmaktadır.
Ayrıca toplum nezdinde şoförlük mesleğinin muteber bir toplumsal algısı bulunmamaktadır. Denizcilik, havacılık veya demiryolu sektöründe kaliteli kaptan, pilot ve makinist temininde yaşanmayan sorunlar düşük gelir zorlu çalışma koşulları nedeniyle karayolunda yaşanmaktadır.
Türkiye’de şoför temin sıkıntısı nasıl çözülür?
1. Gelir ve Sosyal Hakların İyileştirilmesi Şoförlük mesleğini daha cazip hale getirmek için lojistik firmalarına önemli bir görev düşmektedir. Şoförlerin bu mesleğe çekilmesi için sektör genelinde bir centilmenlik anlaşması yapılarak şoför maaşlarının minimum düzeyi üst seviyelere çıkarılmalı, bu durumun getireceği ek maliyet makul ölçüde navluna yansıtılmalıdır.
Karayolu taşımacılığı navlun maliyet analizi yapıldığında Türkiye de şoför maliyeti toplam taşımacılık maliyetinin %27-28’i civarlarındadır (2). Bu kapsamda şoförleri mesleğe çekecek bir maaş artışının navluna yansıtacağı artış oranının %5-10’lar civarında olacağı tahmin edilmektedir.
Navlunlarda oluşabilecek bir artışın bireysel kamyoncularında gelirlerini arttıracağından mesleğe devam etme konusunda bir motivasyon oluşturacaktır.
2. Okuldan direksiyona geçiş sağlanmalıdır. Mesleğin sürekliliğini sağlayabilmek için okuldan direksiyona kesintisiz geçiş sağlanmalıdır. Bu geçişin 3 ana adımı vardır.
• Yeterli mesleki eğitim ve tecrübe kazanılacak bir süreç,
• Düşük maliyet ile şoför olabilme ve
• İş garantisi.
Bu 3 adımı sağlayabilmek için devlet özel sektör işbirliği gerekmektedir. Bu amaçla yeterli eğitimin verileceği kamu tarafından sıkı denetime tabi şoför akademilerinin oluşturulması ve akademilere kayıt yaptıran şoför adaylarına iş garantisi verecek lojistik şirketlerinin organize edilmesi, gerekmektedir.
Bu iş birliği ile mesleğe girmeye karar verecek adayların iş garantili bir sürece tabi tutulup eğitim ve sınavlar sonucunda yeterli olanların mesleğe doğrudan başlaması sağlanmalıdır. Ayrıca, stajyerlik benzeri bir yardımcı şoförlük süreci oluşturulup bu sürece katılan şoför adaylarının süreç boyunca finanse edilmesi gerekmektedir.
Son olarak ta bu adayların alacakları ehliyet ve belgelerin maliyetlerinin düşürülmesi ya da farklı kaynaklardan karşılanması gerekmektedir.
3. Kamu Kurumlarına Düşen Görevler Kurulması önerilen bu yapıda kamu kurumlarının görevi ise eğitim ve staj sürecinin şoför adaylarına mesleki yeterlilik kazandırmasını garanti altına almak amacıyla yakından takip ve denetim faaliyetleri yürütmektir. Ayrıca, Avrupa da birçok ülkede 21 yaş olan şoförlük yaşını ülkemizde mesleki yeterliliğin ve tecrübenin garanti altına alınması kaydı ile kademeli olarak 18-19 yaşına indirmek gerekmektedir.
Hali hazırda geçici olarak uygulanan 69 yaş SRC uygulamasının da kalıcı hale getirilmesi gerekmektedir. Bu uygulamadan yararlanan 32 bin civarındaki tecrübeli şoförün mesleki yeterlilikleri önemli bir değerdir.
4. Çalışma Koşullarının İyileştirilmesi Uzun mesafeli taşımacılık yapan şoförlerin iş-yaşam dengesi gözetilerek, mola süreleri ve dinlenme alanları iyileştirilmelidir. Hem Türkiye’de hem de Avrupa’da yol kenarı dinlenme tesisleri önemli bir problemdir. Tabii ki dinlenme tesisleri nitelik ve nicelik olarak geliştirilmelidir. Ancak, buna ek olarak teknoloji ve dijital çözümlerle rota optimizasyonu ve planlama süreçleri daha verimli hale getirilebilir.
Bu kapsamda intermodal taşımacılık yaygınlaştırılarak yük aktarma merkezleri, demiryolu bağlantıları kullanılarak şoförlerin gün boyu çalışıp akşam evine döndüğü taşımacılık planlamaları yapılabilir. Böylece mesleğe olan ilginin hızla artacağını, özellikle kargo dağıtımı ve kurye hizmetleri yapan gençlerin hızlı bir süreçle yük taşımacılığında istihdam edilmesi sağlanabilecektir.
5. Kadın Şoförlerin Teşviki Kadın şoförlerin sayısını artırmak için özel teşvikler sağlanmalıdır. Filosunda kadın şoför çalıştıranlara devlet tarafından ek indirimler uygulanabilir. Ayrıca, karı koca olarak çalışan ve aile olarak istihdam edilen şoförler için özel teşvikler tanımlanarak mesleğin toplumsal algısı iyileştirilmelidir.
Sonuç
Türkiye ve Avrupa’daki şoför temin sıkıntısı, lojistik sektörünü derinden etkileyen karmaşık bir sorundur. Sorunun çözümü, gelirlerin artırılması, çalışma koşullarının iyileştirilmesi, eğitim imkanlarının genişletilmesi ve mesleğin toplumsal algısının değiştirilmesi gibi çok boyutlu adımlarla mümkündür.
Türkiye’nin genç nüfus avantajını değerlendirebilmesi ve lojistik sektöründe küresel bir oyuncu haline gelebilmesi için devlet, sektör ve akademik çevrelerin iş birliği içinde çalışması şarttır. Referanslar (1) IRU Global Truck Driver Shortage Report 2023 (2) https://insights.tirport.com/kategori/istatistikler/ 5
